De Neoliberale Meritocratie

Onze samenleving wordt gedomineerd door de neoliberale meritocratie.  Het gevolg is o.a. dat de graaicultuur op intrieste wijze alles en overal is en de samenleving domineert.   Kort samengevat: alles is een product en winst zet de toon, met efficiëntie als schaamlapje. Het ziekenhuis is een zorgbedrijf, de universiteit een kenniseconomie. Patiënten zijn cliënten, werknemers fulltime equivalenten. We worden allemaal 'gemanaged'. Voor alles gelden rankings, benchmarks en je financiering hangt van je output af. Of die nu meetbaar is of niet. Zelf moet je het maken. Bedoeld wordt: beter zijn dan de andere die sowieso een concurrent is. Daardoor is niemand te vertrouwen. Slaag je niet, dan is het jouw schuld. Te weinig talent, te weinig inzet, maar jouw schuld. Iedereen is uit op eigen profijt. Snelheid en flexibiliteit zijn een must. Je moet jezelf voortdurend verkopen. En iedereen wordt permanent geëvalueerd via criteria waar hij geen zeggenschap over heeft. Rangschik en gooi buiten, met als hoofdcriterium: de productiecijfers. Dat eist zijn tol. Toenemende psychische stoornissen zijn maatschappelijk te verklaren.  Niet alleen omdat de excessen van dat systeem dagelijks trieste krantenpagina's vullen.  Alles is resultaat geworden.  Het huidige onderwijs is verworden tot kenniseconomie waar enkel de output telt. We zitten op een kantelpunt: te veel mensen gaan er onderdoor. "Gij zult genieten én presteren"... De wereld is in razendsnel tempo (te) grondig veranderd. Sociaal vernietigend zelfs. De grote thema's waar mensen mee worstelen zijn dat niet. Die blijven voor eeuwig en altijd dezelfde: de man-vrouwrelatie, de relatie tussen ouder en kind, de verhouding tot autoriteit en identiteit. De invulling verandert wel. In de jaren zeventig kreeg je vanuit een verkrampte seksuele opvoeding vooral seksuologische problemen. Vandaag zijn dat relatieproblemen geworden. In de ouder-kindrelaties worstelde men vroeger met een teveel aan autoriteit, nu is er net vraag naar meer structuur. De psychische problemen van vandaag zijn identiteitsproblemen. Onze identiteit zelf is geraakt. Dat is nieuw. Dat vinden we doorgaans moeilijk te begrijpen.  We geloven allemaal dat onze "ik" uniek is en stabiel vanaf de geboorte. Dat klopt niet. Onze identiteit komt van de buitenwereld. Die wordt gevormd door de spiegel die ons wordt voorgehouden. Door je ouders, door je omgeving. Je identiteit ontstaat uit de interactie tussen individu en maatschappij. Adoptie is daarvan het beste bewijs. Na adoptie verwerft een kind de identiteit van haar nieuwe thuiscultuur. Ook de normen en waarden. Je bouwt je identiteit uit via de aangereikte verhalen. Krijg je bijvoorbeeld voortdurend te horen dat seks vies is en dat vrouwen en vreemdelingen minderwaardig zijn, dan zal je je daar ook naar gedragen. De identiteitscrisissen van vandaag tonen in welke tijd we leven.  Elke maatschappij definieert haar eigen identiteit, en dus ook haar eigen stoornissen. De Victoriaanse maatschappij met haar erg rigide rolpatronen produceerde seksueel gefrustreerde burgers. Hysterie en dwangneurose waren de uitbarstingen. De ene ontplofte door die rigiditeit, de andere verkrampte er helemaal in. Die neurosen zie je vandaag nog nauwelijks. Vandaag nemen vooral sociale stoornissen toe. We weten nog nauwelijks wie we zijn en we zijn bang voor anderen. Dat had je dertig jaar geleden niet. Toen had je een job voor je leven, waaruit ook veel mensen hun identiteit puurden. Onze samenleving was gebaseerd op stabiele werelden. Toen had je weinig identiteitsproblemen. Nu is er een fundamentele onzekerheid binnen geslopen. Nu moet je jobhoppen. Als je te lang blijft zitten, ben je niet flexibel. Of je moet je afvragen hoe lang je die job nog kan houden. Of je de quota haalt? Of ze niemand anders gaan vinden die goedkoper is? Die beter is? Je krijgt een groeiende groep mensen die zich mislukt voelt en dat verbergt onder het label van een stoornis. Die toenemende 'afwijkingen' worden te snel verklaard door de klassieke dooddoeners, De te losse zeden, het verdwijnen van de grote verhalen, vooral van religie en ideologie. Het verlies van een groter verhaal dus. Maar dat klopt niet. Integendeel: er is al pakweg 25 jaar een nieuw verhaal dat in toenemende mate onze identiteit bepaalt: het alles determinerende neoliberale economische verhaal. Je bent geen burger meer, maar een individu dat het moet maken op grond van eigen inspanningen, je bent je eigen projectmanager, je bent een potentieel consument.  Je moet voortdurend genieten én presteren. Het gevolg is moordende concurrentie én eenzaamheid. Overal overheerst de concurrentie van het teveel aan medemensen.  'Als ik het haal, is dat ten koste van een ander. En haalt die andere het niet, dan is dat voordelig voor mij.' Iedereen tot je concurrent maken, is dodelijk voor de sociale verhoudingen. Dan zie je volwassenen plots erg kinderachtig reageren. Ze beginnen leugentjes om bestwil te verkopen, te foefelen, te bedriegen. Ze houden informatie voor elkaar achter. Als iemand bepaald succes misloopt, leeft de concurrent niet mee, maar is er leedvermaak.  Iedereen leeft enkel nog volgens de bekrompen kleine wereld van de eigen "ik".  Iedereen begint steeds meer te graaien voor het zijne. Zeker wie systematisch uit de boot valt. If you can't make it, take it, Normen en waarden vallen weg.  Beschaafdheid is een laagje, zelden dikker dan de geldbeugel.   We leven in de maatschappij van "pakken wat je kan." Iedereen maakt er deel van uit en is dus een deel van de algemene identiteit.  Wie over aandelen beschikt, ondersteunt het winstgedreven maatschappijmodel.  We zijn onze intrinsieke ethiek kwijt, die is vervangen door contracten. Een zeer gevaarlijke evolutie voor de samenleving. Wie de oude normen blijft nastreven raakt geïsoleerd.  Worst case scenario: je verliest je werk, want je produceert niet genoeg, je bent te traag en je raakt uitgerangeerd. Dan krijg je een burn-out of een depressie. Finaal heb jij dan een stoornis en verandert er niets. Is het dan zo dat iemand dat iemand met een klassieke ethiek het vandaag sowieso niet redt ? Heel wat studies tonen aan dat wie doorgroeit in het neoliberale model, vaak een psychopathisch profiel heeft, of een slecht karakter. Dat is cru gesteld. Maar kijk naar iemand als DSK. Hij lapt normen en waarden aan zijn laars, misbruikt situaties, hij doet dat bijna openlijk. En toch groeit hij door tot aan de top. Dat is symptomatisch. Er is altijd misbruik geweest, alleen wordt het nu beloond. Er zijn mensen die het hele financiële systeem om zeep helpen en beloond worden met bonussen. Daar komt het toch op neer. De excessen zijn inmiddels zichtbaar, de slachtoffers, de gewone burger, ook. Waarom blijft iedereen dit - op enkele heftige reacties na - dan allemaal slikken ? Dat is de hamvraag. Eén verklaring is dat mensen hun politieke belangstelling verliezen omdat ze zien hoe machteloos politici zijn. Ze hebben hun geloofwaardigheid verloren. We hebben weer echte politici nodig die vanuit hun ideologie een duidelijk maatschappelijk model presenteren. Het is meer dan ooit hoog tijd voor ideologische discussies. Er is alleen nog realpolitik: de economie volgen dus. Dat is dodelijk voor het sociaal netwerk, dan hou je alleen ellende over. Alle studies zeggen dat. In landen met toenemende inkomensongelijkheid, zoals het VK, krijg je alleen maar problemen. Meer agressie, meer drugsverslaafden, meer psychische stoornissen. In alle sociale klassen bovendien. Dit is geen pleidooi voor platte inkomensgelijkheid - niemand wil terug naar het communisme - het gaat erom dat je de ongelijkheid terugbrengt tot normale proporties. Vandaag is dat zo doorgeslagen. Je moet gewoon elke dag de krant maar open te slaan. De tweede verklaring waarom we niet protesteren is erger: die neoliberale meritocratie vernietigt sociale banden en installeert egoïsme en eenzaamheid. Elk van ons kan individueel wel overtuigd zijn dat het schandalig is wat er allemaal gebeurt, je krijgt geen groep meer samen.  Hoe die meritocratie inwendig aan mensen vreet laat in de maatschappij steeds ergere sporen na.  Steeds meer jongvolwassenen raken uitgerangeerd voor ze goed en wel begonnen zijn. Ze zijn sociaal ontzettend angstig. Ze hebben schrik voor elke andere en zijn bang om te mislukken. Ze willen of kunnen niet meer functioneren in dit systeem. Die groep groeit. Ze worden voor loser uitgescholden. Ze worden gepest op school. Ze hebben de laatste gadgets niet. Ze worden uitgerangeerd op basis van materiële en competitieve criteria. Die jongeren sluiten zich af. Soms hebben ze enkel nog contact via internet. Waar ze vervolgens gedefriend worden. Je krijgt dan wanhopige pogingen om toch maar iemand te zijn, want de prestatiedrang is bij hen vrij dominant aanwezig. Het wordt erin gelepeld. Op school gaat het erom ergens de beste in te zijn. Al is het voetbal. Dat is goed voor je identiteit. Ben je in niets de sterkste, dan heb je een probleem. Dat geeft bizarre paradoxen. Jongeren die zich associëren met hun stoornis en er zelfs percentages beginnen op te kleven. 'Ik ben de grootste ADHD'er van de school.' Dat is intriest." nr. Paul Verhaeghe