Moeten !

Neoliberalisme…  Ooit een economisch systeem, maar intussen verworden tot een cultureel probleem, dat voor steeds meer mensen een juk vormt binnen het dagelijks bestaan in deze “moderne tijden”.  Steeds meer mensen gaan ten onder aan de neoliberale dwang om zichzelf constant te optimaliseren via opgelegde sportprestaties, werkprestaties, geluksprestaties.  De prestatie-maatschappij, de fixatie op superlatieven versmacht ons.  Moderne mensen mediteren, sporten en werken zich een ongeluk.  Nooit eerder waren er zoveel boeken, cursussen, YouTube-video’s, workshops, magazines, tv-programma’s die ons vertellen hoe we een betere versie van onszelf kunnen worden: gezonder, succesvoller, gelukkiger, slanker. Als we maar opruimen, mediteren, sporten, altijd positief denken, botox spuiten, niet drinken, falen als een les zien en problemen als een uitdaging; dan komt alles goed. En we geloven het nog ook! We doen al die dingen, met als enige resultaat dat we uitgeput en gefrustreerd raken, of zelfs depressief worden en met burn-outs kampen. Mensen willen stillaan af van de gesel van de zelfverbetering en doelmatigheid.

De zelfhulpindustrie is geen medicijn, maar onderdeel van de kwaal.“Wat doet die industrie? Ze geeft je tips en regels zodat je beter zult functioneren en aangepast raakt aan de status quo. Zodat je erbij hoort en blijft geloven in de neoliberale droom waarin je alles in handen hebt zolang je maar op de tippen van je tenen loopt, ook al val je er bijna bij neer. En als je valt, ben je een loser.”Sommigen zeggen : ‘Doe meer mindfulness, denk positief en dan lukt het jou ook om mee te doen.’ Anderen zeggen dan weer : ‘Dat je niet meekunt, ligt niet aan jou, het ligt aan het systeem.’ Allebei zijn ze gericht op de achterblijver, terwijl het juist de winnaars zijn die zich moeten realiseren dat het spel, ook al speel je het mee, geen fijne samenleving oplevert. “Ik denk dat iedereen steeds meer de behoefte voelt om uit dat spel los te breken. Maar dat hebben de grote bedrijven óók begrepen. ‘Sex doesn’t sell anymore, activism does’ kopte The Guardian onlangs. Dior maakt T-shirts met de slogan ‘This is what a feminist looks like’, terwijl die gemaakt zijn door vrouwen in een sweat-shop in Mauritanië. De rebel kan zijn Sex Pistols-T-shirt nu bij H&M kopen. En herinner je je de iconische reclameboodschap ‘Here ’s to the crazy ones’ van Apple nog, en welke voorbeelden ze tonen? Géén jongetje dat krijsend tussen een kerkkoor staat, of een meisje met een woedeaanval – dat zijn mensen die niks bijdragen. Nee, ze tonen beelden van Einstein en Picasso. Of Nike, dat met ‘Dream Crazier’ de terugkeer van Serena Williams aan de wereldtop van het tennis vierde na haar zwangerschap. De boodschap is: je moet niet de beste van je school of dorp zijn, je moet de beste van het land zijn. Je moet na een zwangerschap nog sterker terugkeren dan voorheen. 

Alle anderen zijn tegenstanders, concurrenten.  Met zo een algemene dwanggedachte holt de maatschappij naar de totale waanzin om finaal te crashen in een eindeloze put van ontevredenheid en depressie. Iedereen die die rafelrand laat zien, wordt in de hoek geveegd, is een loser. Wat lelijk en vuil is in onze samenleving, moet aan het zicht worden onttrokken. Alles moet glanzen en blinken. En als iets niet blinkt, wordt er wel glanzende kunst van gemaakt. Zoals van de lege fabrieken die staan te verkommeren in Detroit. Kunstenaars maken daar nu esthetisch verantwoordde foto’s van. Ruin porn wordt het genoemd, omdat die instagrammable beelden volledig voorbijgaan aan het feit dat de verkommerde fabrieken leegstaan omdat de auto-industrie naar de lagelonenlanden is verhuisd, en de inwoners van Detroit nu op de rand van armoede leven.”  Vaak zijn de losers de beste mensen, omdát ze de wereld niet begrijpen. Neem nou mislukte schrijvers of kunstenaars die op hun 40ste nog op een zolderkamertje wonen, zonder werk, zonder gezin, zonder iets tot stand te hebben gebracht, terwijl ze blijven dromen van hun ultieme werk. Al snel wordt bedacht dat zo iemand een sukkel is, met het onvermogen om te begrijpen hoe de wereld werkt en zich aan te passen. Maar wat vat er te begrijpen van een wereld waarin je voor 25 euro naar Londen vliegt, terwijl je voor een kamer van 25 vierkante meter in het centrum 1.500 euro huur betaalt en 1,5 miljard mensen in armoede leven?’ Wanneer Gertrude Stein over de kunstscene in Zuid-Frankrijk vertelde, had ze het over Picasso, Hemingway en alle andere grote geesten van die tijd die zich daar hadden verzameld. Er was daar ook iemand die slimmer en meer vooruitziend was dan iedereen. Alleen heeft hij nooit wat gemaakt. Niemand weet nu nog wie hij was, maar voor alle grootheden daar was hij wel een belangrijke inspiratiebron. Zulke mensen zijn er legio. Het zijn niet alleen maar de besten die boven komen drijven. Er zijn honderden mensen die fantastische gedichten, boeken of nummers hebben geschreven, maar ze niet hebben afgemaakt, of in een la hebben laten liggen. Uit onzekerheid, of omdat ze niet de nood voelden met zichzelf uit te pakken. Ooit droeg Kafka zijn vriend Max Brod op al zijn werk te vernietigen. Als Brod niet in plaats daarvan alles had laten publiceren, was het bestaan van Kafka ons volledig ontgaan. 

Er bestaat helemaal geen recept voor succes. Sommige mensen kunnen iets veel beter dan diegene die er beroemd is wordt, - zingen, schilderen, dichten, noem maar op…- maar hebben niet de mazzel gehad, of zijn niet de juiste mensen tegengekomen.  Helaas zeggen succesvolle mensen zulke dingen haast nooit meer. Ze hebben allemaal ‘hard gewerkt, positief gedacht, doorgezet en alles aan zichzelf te danken’. Iedereen is helemaal doordesemd van dat jargon.”Het is soms moeilijk te zien hoe je in het gareel loopt en daar ook in wordt gehouden. Als je je de hele tijd afvraagt of je wel mooi, positief, en succesvol genoeg bent, heb je niet zo veel ruimte in je hoofd meer vrij om nog na te denken over wáárom je daar eigenlijk zo mee bezig bent.”Pure mensen zijn een zeldzaamheid geworden.  Die worden niet meer gemaakt, zo lijkt het wel.“Vroeger was er Herman Brood, die op zijn blote voeten en in een zekere staat in Amsterdam rondliep. En we hadden Fabiola, het levende kunstwerk. Dergelijke figuren zie je niet meer. Het is – zeker voor beginnende kunstenaars – financieel ook niet haalbaar om in het centrum van Amsterdam te wonen. Daar zijn de woningen de afgelopen vijf jaar 63 procent duurder geworden. In de jaren 60 was het nog mogelijk voor een beginnend schrijver als Harry Mulisch aan het Leidseplein te wonen zonder, naar eigen zeggen, één dag gewerkt te hebben. Alleen de allerrijksten kunnen zich dat nu permitteren. De rest moet allemaal naar de buitenwijken, en zelfs dan heb je twee salarissen nodig.

Om het in populaire popmuziek-termen uit te drukken : “Steeds meer muzikanten groeien ook op in welvarende families. De muzikanten van Radiohead, Coldplay, Florence and the Machine, hebben allemaal op privé-scholen gezeten. Je redt het volgens mij ook niet meer als muzikant of kunstenaar als je geen rijke ouders hebt, tenzij je megaproductief bent. En dat kan alleen maar als je niet in de kroeg zit, gezond eet en de rest van de to-dolijst volgt.“Ik wil niet zeggen dat je geen goeie ideeën kunt hebben of geen goeie muziek kunt maken als je geld hebt. Maar zo’n kunstenaar kan nooit écht de rafelrand van het leven laten zien. Ik vind Radiohead fantastisch, maar ze hebben niet de hartstochtelijke woede die bij de muziek van de Pistols hoort. Alleen echte buitenstaanders kunnen brave burgers zoals wij laten zien dat wat wij vanzelfsprekend vinden, níét vanzelfsprekend is.”Het ergste zijn diegenen die doen alsof ze buitenstaanders zijn.  Neem nou rappers en hip-hoppers.  “Dat genre is toch ook helemaal gerecupereerd! Public Enemy was nog maatschappijkritisch, maar nu... Misschien begínnen hiphoppers nog wel te rappen uit verontwaardiging, maar zodra ze een platencontract hebben getekend, worden er dingen van hen verwacht. En het verschil tussen succes en falen, tussen de haves en de havenots, is zo groot nu. Als je faalt, woon je meteen weer op je kleine appartementje in de achterbuurt. Iedereen die succes heeft, wil die positie niet meer kwijt. En dan klaag je het systeem niet meer aan natuurlijk, want Streven naar succes is niet sowieso slecht. 

Iedereen wil gehoord en gezien worden. Waar het om gaat, is: wat ben je bereid ervoor op te geven? Wil je van jezelf een karikatuur maken om succesvoller te zijn? Hoeveel wil je jezelf aandoen om hogerop te komen? Heb je er een burn-out en een depressie voor over? Wil je je collega er de duvel voor aandoen? Wil je elke week weer die hele to-dolijst afvinken – avocado’s eten, mindfulness, naar de psycholoog?“Die neoliberale doelmatigheid zit ondertussen in alle aspecten van ons leven verweven. Je barst van het schuldgevoel als je even je tijd hebt verdaan. Je mag je wel vervelen, maar alleen omdat ‘net dan de beste ideeën bovenkomen’. Het maakbaarheidsdenken heeft ons zo vreselijk streng gemaakt voor onszelf. Vandaar mijn pleidooi de teugels wat te vieren en meer te drinken, te dansen en te niksen.”Het neoliberale denken is tot de kern doorgesijpeld van ons dagelijkse leven. Het neoliberale kapitalisme wordt nog te veel gezien als een puur economisch systeem, terwijl het allang een cultureel systeem is geworden, dat z’n waarden doorgeeft via films, series en boeken. De mens is een wolf, en als puntje bij paaltje komt, is het ieder voor zich: dan is de enige manier om te winnen het spel mee te spelen. Net zoals in ‘Game of Thrones’.“

Dirk De Wachter zegt: ‘Denk voor jezelf. Ga op een bankje in het park zitten en zoek zelf de zin van het leven.’ Maar dan denk ik: hoe doe je dat als dat park inmiddels volstaat met fitnesstoestellen om je pull- en push-ups te doen? We leven in een door het neoliberale denken gekaapte bubbel, waaraan niemand kan ontsnappen.“We geloven dat het kapitalisme het enige werkbare systeem is, niet perfect, maar beter dan de rest. Terwijl we eigenlijk allemaal weten dat het ieder-voor-zich-denken niet klopt. Dat je alleen door samenwerking echt iets kunt bereiken, dat je groeit omdat je leert van anderen, dat je ingebed bent in een familie of omgeving. We zijn vervreemd van hoe de dingen echt zijn, en daar worden we erg ongelukkig van. Overal voel je dat mensen uit die bubbel willen breken.”Het is aan de politiek om het kapitalisme te breken.”

Naar Marian Donner - "Zelfverwoestingsboek".